Jitske Kramer, cultureel antropoloog, heeft er zin in. Waar ze normaal haar kennis en methodieken bij bedrijven binnenbrengt, onderzoekt ze vandaag op uitnodiging van de Tussenruimte in deel #5 van de serie Wie is wij? De paradoxale samenleving hoe deep democracy onze hele democratie kan versterken. De zaal is vol met ruim 70 burgers, medewerkers van ministeries en van gemeenten.

‘Diversiteit is leuk op papier’, begint Jitske haar betoog. ‘Maar als dingen té anders worden, is het bloedirritant. En iedereen ís altijd anders.’ Met andere woorden: conflict is onvermijdelijk, en streven naar harmonie is nutteloos. Want “harmonie” zoals wij dat verstaan – vrede, rust, conflictloos – bestaat eenvoudigweg niet. ‘Harmonie is een reeks opgeloste conflicten. De vraag is: hóe los je die conflicten op? Oftewel: hoe leef je op een goede manier samen?’

Wereld op z’n kop

Strong tribes weten manieren te vinden die verschillen veilig maken. ‘Als we goed omgaan met verschillen, dialoog en conflicten, dan kunnen we iedere verandering aan die we willen. In een organisatie noemen we dat “agile”. Maar hoe worden we zo’n strong tribe?’ Het sleutelwoord hier is “nieuwsgierigheid”. Jitske laat een foto zien van een heleboel vogeltjes die op telefoondraden zijn neergestreken. Slechts één vogeltje zit niet rechtop, maar hangt ondersteboven. ‘Dat vogeltje is Harrie. Wat denk je als je Harrie ziet?’ wil Jitske van haar publiek weten.

Wat de meeste mensen in eerste instantie willen zeggen is: ‘Harrie, doe normaal.’ Maar, zegt Jitske, ‘je zou ook kunnen zeggen: “Hoe ziet de wereld eruit op z’n kop?” Door over afwijkende meningen of gedrag te praten, kun je veel van elkaar te weten komen.’ Het is de kern van deep democracy: nieuwsgierig zijn naar wat de ander drijft en willen weten waaróm iemand anders denkt dan jij. ‘We luisteren liever niet naar afwijkende meningen. Maar dan komen we ook niet vooruit.’

IJsberg

Jitske definieert deep democracy hiermee als ‘het gesprek dat (normaal gesproken) niet gevoerd wordt: Een gezonde en veilige manier van ruzie maken.’ Zie een ijsberg voor je, stelt ze. ‘Het topje, dat boven water uitsteekt, is de dialoog zoals we hem meestal voeren. Alles wat onder water zit, dat is waar het écht om gaat. Daar zit de collectieve wijsheid.’ Ze laat het het publiek beleven. In kleine groepjes. Om de beurt vertelt iemand hoe hij inhoudelijk denkt over een bepaald onderwerp. Maar in plaats van hierover in discussie te gaan, vertelt de ander wat hem/haar raakte in wat werd gezegd. Hierover gaat vervolgens de dialoog. In de oefening met het publiek wordt zichtbaar wat deze manier van communiceren doet: ineens gaan gesprekken over onderliggende gevoelens en motieven, in plaats van over het onderwerp waar het gesprek mee begon. Het deel van de ijsberg dat onder water was, komt boven drijven.

Vind de Harrie

En wat gebeurt er als mensen niet op een veilige manier zo’n dialoog met elkaar aangaan? Wanneer het onveilig is om publiekelijk te laten zien wat je raakt? ‘Als mensen het gevoel hebben dat de machthebbers niet naar ze luisteren, zie je overal op de wereld, in alle culturen, dezelfde dynamiek’, vertelt Jitske. ‘Eerst gaan mensen morren. Dan komen ze met smoesjes, ze roddelen. Vervolgens stopt de communicatie. Mensen gaan processen opzettelijk vertragen, tegenwerken, staken en uiteindelijk komen ze in opstand. Wil je dit als leider voorkomen, dan is de kunst om de Harries in je organisatie of gemeenschap te vinden. Waar zit het “gezeik” en hoe luister je ernaar? Democratie gaat daarmee over: kan ik op een veilige manier alles zeggen wat er te zeggen is? Het gaat over macht: wie beslist wat we gaan doen? En is daarbij iedereen écht gehoord?’ Met nog een oefening laat Jitske de deelnemers aan den lijve ondervinden wat het betekent om te praten over de dingen die normaal onder het wateroppervlak liggen. 

Lef

Tenslotte: ‘Een veelgemaakte fout van leiders is dat ze denken in “ik” en “zij”. Maar leiders – ministers, wethouders, ouders, schooljuffen – zijn onderdeel van hun “volk”. Zodra ze voor dat volk invullen wat goed voor hen is, gaat het mis.’ Waar de echte uitdaging zit, is om te zien dat in iedere stelling waarheid schuilt. Jitske: ‘De manier waarop Forum voor Democratie maatschappelijke problemen op wil lossen is mijn manier niet. Maar ik herken wel de zorgen van die kiezers.’

De kunst is om van alle stromen die er zijn rondom een conflict, iemand aan tafel te krijgen. Dat kunnen ook vertegenwoordigers zijn. ‘Vervolgens moet je het lef hebben om de onderstroom in te gaan. Wat heeft Harrie te zeggen? Dit is uiteindelijk een pleidooi om niet bang te zijn voor conflict. Via polarisatie vind je de verbinding.’

Bekijk hier de opbrengst van eerdere Tussenruimtes en aankomende debatten

Jitske Kramer, corporate antropoloog. Oprichter van HumanDimensions. Auteur van Normaal is Anders, Deep Democracy - de wijsheid van de minderheid, Wow! Wat een verschil, en Jam Cultures – over inclusie, macht en verschil (verschijnt 20 Juni 2019). Kramer was co-auteur van De Corporate Tribe (managementboek van het jaar 2016) en van Building Tribes. Jitske Kramer reist de wereld rond op zoek naar manieren om sterke tribes te bouwen en onderlinge relaties te verstevigen. Ze presenteert deze kennis in verassende lezingen en masterclasses. In 2013 werd zij uitgeroepen tot trainer van het jaar. Jitske is veelgevraagd spreker in binnen- en buitenland.